همانطور که پیشتر توضیح داده شد، برای سنجش و مقایسه ارزش تولید ناخالص داخلی کشورها با یکدیگر ارزش آنها را به یک ارز واحد تبدیل کرده و پس از یکسان شدن واحد ارز گزارشگری این سنجش انجام میشد، اما این روش میتواند ابهامات و غیرواقعنماییهایی در خود داشته باشد. همانطور که در این جداول مشخص است، اقتصاد ایران در یک دهه اخیر از نظر ارزش تولید ناخالص داخلی که بیانگر ابعاد و بزرگی اقتصاد است، هیچگاه رتبه ۱۸ام جهان را در اختیار نداشته است. اقتصاد کلان حوزه نسبتاً گسترده ای است، اما دو حوزه تحقیقاتی خاص معرف این رشته هستند. وی در ادامه تاکید کرد: ما مخالف ورود نهادهای تنظیمگر به رقابت در بازارهای اقتصادی حوزه بیمه و راهاندازی شرکتهای خصوصی و ملزم کردن شرکتهای دانشبنیان به استفاده از خدمات آن شرکت خصوصی هستیم زیرا هم خلاف قوانین و مقررات کشور است و هم امید جوانان را به حمایت حاکمیت از نوآوری و توسعه فناوری کمرنگ خواهد کرد. وی در ادامه با اشاره به نظر مجلس در برابر اقدام یک نهاد تنظیمگر در تاسیس یک شرکت خصوصی با اهداف انحصاری اظهار کرد: زمانی که از یک سیستم سنتی قصد خروج داریم، همواره یکی از موانعی که وجود دارد مقاومتهایی است که دستاندرکاران همان مجموعه ایجاد میکنند.
مشروط شدن اضافه برداشت از منابع بانک مرکزی به ارایه وثیقه از جمله اقداماتی بود که دریافت اعتبار از بانک مرکزی را برای بانکها سختتر کرد، اما در کنار آن، سیاست کنترل رشد ترازنامه بانکها علاوه بر آنکه مانع از خلق پول نامحدود بانکی شده، موجب کنترل اضافه برداشت بانکها از منابع بانک مرکزی و افزایش انضباط پولی هم شده است. سیاست کنترل نرخ نقدینگی در سال ۱۴۰۱ هم دنبال شد بهطوری که در دو ماهه اول امسال نرخ رشد ۱۲ ماه منتهی به اردیبهشت ماه به ۳۴.۷ درصد کاهش یافت. نرخ برابری ارزهای کشورهایی که در بازار ارز جهانی حضور دارند و امکان عرضه و تقاضا و تعیین ارزش این ارزها در برابر دیگر واحدهای پولی در این بازار ممکن میشود کاری آسانتر است اما ارزش برابری ریال ایران و دلار آمریکا مبانی غیربازاری دارد. اما پیش از آنکه از گزارشهای بانک جهانی و صندوق بینالمللی سراغی بگیریم و جایگاه ایران از لحاظ ارزش تولید ناخالص داخلی را مشخص کنیم، به این پرسش پاسخ میدهیم که آیا پیش از این در رسانه یا گزارشی ادعایی مشابه با آنچه آیتالله خامنهای در سخنرانی خود به آن اشاره کرده، منتشر شده است؟
اما آیا نهادها و سازمانهای بینالمللی برای رتبهبندی اقتصادهای جهان و ارایه تصویری کلان از وضعیت این اقتصادها تنها به شاخص تولید ناخالص داخلی مراجعه میکنند؟ به دلیل این «چسبندگی»، دولت میتواند شرایط کلان اقتصاد را از طریق سیاستهای مالی و پولی بهبود بخشد. شاه کلید توسعه کشورهایی که روزی شرایط مشابه ما را داشتند و اکنون جزو کشورهای پیشرفته دنیا هستند، توجه ویژه به شرکتهای دانش بنیان است. این شامل بررسی متغیرهایی مانند بیکاری، تولید ناخالص داخلی و تورم است.
محمدعلی محسنی بندپی با انتقاد از عملکرد چندسال اخیر بیمه مرکزی در مقابل شرکتهای استارتاپی فناوریمحور و ضرورت بسترسازی برای رشد شرکتهای دانشبنیان، بیان کرد: اگر قصد ما به عنوان نهادهای حاکمیتی نظارت است یا میخواهیم در جهت رفع مشکلات گامبرداریم، باید نگاه علمی داشته باشیم. این تفاوت قابل توجه در رشد مانده تسهیلات اعطایی به دلیل اعمال سیاست کنترل مقداری ترازنامه بانکها از نیمه دوم سال گذشته بوده که به تدریج آثار آن بر عملکرد بانکها و کاهش رشد نقدینگی نمایان شده است. اما به جز استفاده از شاخص عمومی ارزش تولید ناخالص داخلی کشورها یا تقسیم آن بر جمعیت و به دست آوردن سرانه تولید، شاخص دیگری نیز برای سنجش اقتصادها با یکدیگر مورد توجه است که تحت عنوان شاخص برابری قدرت خرید از آن یاد میشود که به اختصار آن را با PPP نشان میدهند. صندوق بینالمللی پول پیشبینی خود از وضعیت تولید ناخالص داخلی کشورها در سال ۲۰۲۱ را نیز ارایه کرده است بر اساس این ارزیابی ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی به حدود ۶۵۲ میلیارد دلار می رسد اما رتبه ایران بدون تغییر در این فهرست در همان جایگاه ۲۲ام ثابت میماند که جایی پس از کشور ترکیه و پیش از لهستان است.
با تغییر تاریخ این رتبهبندی به ۲۰۲۰، جایگاه ایران به رتبه ۲۶ جدول تنزل یافته و پس از نیجریه و پیش از هلند قرار میگیرد. همانطور که پیشتر اشاره شد، نرخ برابری ارز کشورهای مختلف به دلار آمریکا در تغییر جایگاه آنان در این رتبهبندی تاثیر بنیادین دارد. با این حساب در این رتبهبندی نرخ برابری ارزهای مختلف به دلار آمریکا نیز خود عاملی مهم در تعیین ارزش دلاری تولید ناخالص داخلی کشورها و رتبهبندی اقتصادهای آنهاست. در این گزارش و رتبهبندی بانک جهانی ارزش تولید ناخالص داخلی کشورها عمدتا اطلاعات مربوط به سال ۲۰۱۹ آنهاست اما اطلاعات ایران برگرفته از ارزش تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۲۰۱۸ میلادی است که بانک جهانی آن را نزدیک به ۴۵۴ میلیارد دلار اعلام کرده است. طبیعی است که اگر عدد اعلام شده بانک مرکزی را با نرخ برابری دلار در بازار آزاد متوسط ۲۵ هزار تومان به دلار تبدیل کنیم، جایگاه ایران در رتبهبندی صندوق بینالملی پول از نظر ارزش GDP به شدت تنزل مییابد و به حدود ۹۵.۵ میلیارد دلار میرسد. نرخ تورم که در شهریور ماه ۱۴۰۰ به رقم ۵۹.۳ درصد رسیده بود در پایان اردیبهشت ۱۴۰۱ به ۴۱.۹ درصد کاهش یافته است. جستوجوهای ما نشان میدهد که پیش از این خبرگزاری ایسنا در بهمن ماه سال ۱۳۹۶، در گزارشی با استفاده از آمار بانک جهانی اعلام کرده بود که اقتصاد ایران از نظر شاخص تولید ناخالص داخلی بر حسب «برابری قدرت خرید» در میان کشورهای جهان رتبه ۱۸ام را به خود اختصاص داده است.
اما برای پاسخ به این پرسش باید ابتدا به مفهوم «برتر» بپردازیم؛ اینکه اقتصاد برتر به چه سایت atlasmarketing معناست؟ برای سنجش اندازه و ابعاد اقتصاد کشورهای مختلف جهان در نهادهای اقتصادی بینالمللی همچون بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول که در گزارشهای سالانه و دورهای آنها نیز مبنای مقایسه و رتبهبندی قرار میگیرد از مفهوم تولید ناخالص داخلی یا (GDP) استفاده میشود. قیمت رسمی دلار که به طور معمول در لوایح بودجه سالانه تعیین میشود با قیمت بازار آزاد ارز فاصلهای بسیار دارد. صندوق بینالمللی پول در گزارش سالانه خود از ارزش تولید ناخالص داخلی کشورهای جهان، جایگاه و رتبه ایران در سالهای ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ میلادی به ترتیب در رده ۲۳ و ۲۲ این فهرست قرار داده است. بانک جهانی دیگر نهاد بینالمللی نیز در رتبهبندی اقتصادهای جهان بر اساس ارزش تولید ناخالص داخلی آنها جایگاه ایران را جایگاه ۲۶ام در میان کشورهای جهان اعلام کرده است. بانک جهانی دیگر نهاد بینالمللی نیز در رتبهبندی اقتصادهای جهان بر اساس ارزش تولید ناخالص داخلی آنها جایگاه ایران را جایگاه ۲۶ام این فهرست اعلام کرده است. در گزارش سال ۲۰۲۰ میلادی صندوق بینالمللی پول، ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران ۶۱۱ میلیارد دلار ارزیابی شده و رتبه ایران در این فهرست به رتبه ۲۲ اقتصادهای جهان از نظر ارزش تولید ناخالص داخلی رسید که پس از تایوان و قبل از لهستان بود.
اما به دلیل آنکه کشورها برای اندازهگیری ارزش بازاری تولیدات خود از واحد پولی خود استفاده میکنند برای مقایسه تولید ناخالص داخلی کشورها با یکدیگر و سنجش آنها که امکان رتبهبندی اقتصادها بر اساس ارزش تولید ناخالص داخلی را فراهم آورد باید این ارزهای گوناگون به یک ارز واحد تبدیل شوند که به طور معمول دلار آمریکاست. اما از این تعاریف اولیه و تاریخچه بحث که گذر کنیم، پرسش این است که اقتصاد ایران از لحاظ ارزش تولید ناخالص داخلی در میان کشورهای جهان در چه جایگاهی قرار میگیرد؟ بر اساس رتبهبندی صندوق بینالمللی پول در سال ۲۰۱۹ میلادی ارزش تولید ناخالص داخلی کشور کنیا در حدود ۹۵.۵ میلیارد دلار بود که جایگاه ۶۴ این جدول را به خود اختصاص داده بود. پیوند بین بازارهای کالا و متغیرهای مالی در مقیاس بزرگ مانند سطح قیمت و نرخ بهره، از طریق نقش منحصر به فردی که پول در اقتصاد به عنوان وسیله مبادله ایفا می کند، توسط اقتصاددانانی مانند کنات ویکسل، ایروینگ فیشر و لودویگ فون میزس توضیح داده شدند.
قاعدتا مبنای محاسبات تبدیل ارزش تولید ناخالص داخلی ایران از ریال به دلار در این گزارش نیز ارزش رسمی دلار است. مقایسه اعداد و ارقام مندرج در این رتبهبندی صندوق بینالمللی پول با مقایسه اعداد و ارقام مربوط به تولید ناخالص داخلی که در گزارشهای بانک مرکزی ایران و مرکز آمار ایران منتشر شده است، نشان میدهد که مبنای محاسبه نرخ برابری ریال با دلار آمریکا نرخ رسمی ۴۲۰۰ تومان است. اما اقتصاد ایران از لحاظ شاخص برابری قدرت خرید به روایت صندوق بینالمللی پول از سال۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ رتبه ۱۸ام را به خود اختصاص داده بوده، در گزارش بانک جهانی نیز رتبه اقتصاد ایران در سال ۲۰۱۰ میلادی در رده بندی تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید، رتبه ۱۸ داشته است، اما پس از آن روند کاهشی داشته و در سالهای ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به پایینتر رتبه طی ۱۰ سال گذشته رسیده است. در واقع برابری قدرت خرید، نرخ مبادلهای که نسبت هزینههای خرید یک کالا یا سبدی از کالاهای یکسان در دو کشور بر حسب ارزهای ملی آنها را نشان میدهد. با اجرای سیاست کنترل نقدینگی، رشد پایه پولی از حدود ۴۲ درصد در تیر ۱۴۰۰ به ۳۱.۶ درصد در پایان اسفند ۱۴۰۰ کاهش یافت و نرخ رشد نقدینگی هم از ۴۰.۶ درصد در پایان سال ۹۹ به ۳۶.۳ درصد در پایان سال ۱۴۰۰ رسید.
تولید ناخالص داخلی اصطلاحا مجموع ارزش تمامی تولیدات کالا و خدمات نهایی است که در یک دوره زمانی معین (معمولا یک ساله) در یک کشور تولید میشود. بر اساس اعلام صندوق بینالمللی پول، ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی حدود ۵۸۴ میلیارد دلار بود و پس از لهستان در جایگاه ۲۳ این رتبهبندی قرار گرفته بود، پس از ایران، کشور تایلند قرار داشت. در این رتبهبندی کشور نیجریه پیش از ایران و کشور هلند پس از ایران قرار گرفتهاند. ضمن آنکه رتبه ادعاشده در این گزارشها جایگاه اقتصاد ایران در رتبهبندی تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید است که گویای ابعاد یا بزرگی اقتصاد کشورها نیست. اما همانطور که از تعریف شاخص برابری قدرت خرید برمیآید، این شاخص گویای ابعاد و بزرگی اقتصادها نیست و ارزش تولید ناخالص داخلی را نمایندگی نمیکند. به طور مثال یک دلار در ایران یا کشور دوم و سوم قدرت خرید متفاوتی دارد، حال آنکه در تقسیم ساده ارزش تولید ناخالص داخلی بر نرخ برابری ارز، این قدرت خریدهای نابرابر در نظر گرفته نمیشوند. به طور مثال بانک مرکزی ایران ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۳۹۸ را ۲٫۳۸۵٫۳۲۸.۶ میلیارد تومان اعلام کرده است که با احتساب هر دلار ۴۲۰۰ تومان رقمی در حدود ۵۶۸ میلیارد دلار میشود که نزدیک به اعداد و ارقام مربوط به ارزش تولید ناخالص داخلی ایران به دلار در گزارش صندوق بینالمللی پول است.
همان قوانین اقتصاد خرد عرضه و تقاضا که در بازارهای کالاهای منفرد عمل میکردند، در تعامل بین بازارهای فردی برای آوردن اقتصاد به یک تعادل عمومی، همانطور که توسط لئون والراس توضیح داده شد، درک می شدند. به همین ترتیب، درک اینکه کدام تئوری ها مناسب یک دولت خاص هستند و بر آن تأثیر می گذارند، می تواند بسیار ارزشمند باشد. با درک بهتر اقتصاد و پیامدهای تصمیمات اقتصادی، سرمایه گذاران می توانند حداقل نگاهی اجمالی به آینده احتمالی داشته باشند و بر اساس آن با اطمینان عمل کنند. همچنین این مدل ها توسط کسب و کارها برای تعیین استراتژی در بازارهای داخلی و جهانی و توسط سرمایه گذاران برای پیش بینی و برنامه ریزی برای حرکت در طبقات مختلف دارایی مورد استفاده قرار می گیرند. همچنین نرخ رشد نقدینگی در ۲ ماهه اول امسال در مقایسه با اسفند ماه سال گذشته فقط ۲.۳ درصد رشد داشته، این در حالی است که در دو ماهه اول سال گذشته نقدینگی رشد ۳.۶ درصدی را به ثبت رساند. برای آنکه تصویر کاملتری از وضعیت اقتصاد ایران در گزارشهای بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول از نظر ارزش تولید ناخالص داخلی و همچنین برابری قدرت خرید ارایه کنیم، رتبه ایران را از نظر این دو شاخص از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ در گزارشهای این نهادهای اقتصادی بینالمللی استخراج کردهایم.
باید بپذیریم در بعضی از نهادها، عدم باور مسوولان از مهمترین موانع برای تغییر است. اگر این باور در ساختار بیمه مرکزی وجود داشت اکنون با این اقدام در راستای ایجاد انحصار و پشت کردن به ظرفیت دانشبنیان داخلی گام بر نمیداشت. بر خلاف اقتصاد کلان، اقتصاد خرد بیشتر بر تأثیرات و انتخاب های انجام شده توسط بازیگران فردی در اقتصاد (مردم، شرکت ها، صنایع و غیره) متمرکز است. نماینده مردم نوشهر و چالوس در مجلس شورای اسلامی، تصریح کرد: ما انتظار نداریم تمامی دستگاهها و بخشهای دولتی یکباره از سیستم سنتی به سیستم دانشبنیان متمایل شوند، اما مجلس مخالف هرگونه حرکت خلاف قوانین و مقررات کشور است. از آنجایی که در رتبهبندیهای اقتصادی تقسیمبندی بر اساس برتری وجود ندارد احتمالا منظور رهبر جمهوری اسلامی از برتر، اندازه یا بزرگی اقتصاد ایران است. صندوق بینالمللی پول رتبه ایران را در سال ۲۰۲۱ از نظر مقایسه برابری قدرت خرید بدون تغییر با رده سال ۲۰۲۰، همان جایگاه ۲۶ در نظر گرفته است. به طور معمول نهادهایی همچون بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول برای رتبهبندی اقتصادهای جهان از نظر بزرگی یا میزان تولید آنها از شاخص تولید ناخالص داخلی بهره میگیرند.
مراجعه به آمار صندوق بینالمللی پول نیز نشان میدهد که برحسب آمار و اطلاعات فعلی مندرج در وبسایت این نهاد جایگاه ایران از لحاظ این شاخص متفاوت با ادعای مطرحشده است. بر اساس خبر ایسنا، آن گزارش مبتنی بر آمار و اطلاعات مربوط به سال ۲۰۱۷ تنظیم شدهبود. پیش از این نیز در منابعی از اقتصاد ایران از جمله گزارشی از ایسنا و یک گزارش از PWC از اقتصاد ایران به عنوان هجدهمین اقتصاد بزرگ جهان یاد شدهاست که مربوط به سال ۲۰۱۷ است ولی مراجعه به دادههای منابع مورد استناد آنها این رتبه را تایید نمیکنند. اما در این گزارش تصریح شده است که این آمار برگرفته از گزارش مقدماتی صندوق بینالمللی پول مربوط به سال ۲۰۱۶ استخراج شده است. آیا منبعی وجود دارد که آمار آیتالله خامنهای را تایید کند؟ گزارش بانک جهانی عمدتا متناظر بر آمار و اطلاعات کشورهای جهان در سال ۲۰۱۹ میلادی است اما در مورد ایران از اطلاعات سال ۲۰۱۸ بهره برده است. بانک جهانی در گزارش سال ۲۰۱۹ خود از جایگاه کشورهای در تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید، رتبه ایران در میان ۱۹۲ کشور جهان را رتبه ۲۳ اعلام کرده است. بر اساس شاخص برابری قدرت خرید، جایگاه ایران در میان اقتصادهای جهان چگونه است؟
